लेखक भट्टराई र उनको पुस्तकको कभर
राणाकालीन समयदेखि प्रारम्भिक प्रजातान्त्रिक चरणसम्म काठमाडौंस्थित विदेशी कूटनीतिक उपस्थितिको गहिरो अध्ययन गर्दै लेखक मदनकुमार भट्टराईले आफ्नो नयाँ पुस्तक नेपालको परराष्ट्र सम्बन्ध : संक्रमणकाल र प्रो. नरेन्द्रमणि दीक्षित मार्फत नेपालमा रहेका विदेशी राजदूतहरूको भूमिकाबारे महत्वपूर्ण दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेका छन्।
नेपालस्थित ब्रिटिस र भारतीय कूटनीतिक गतिविधिहरू
१८१६ देखि लगातार यहाँ रहेको ब्रिटिस राजदूतावास र १९४७ मा स्थापित भारतीय राजदूतावासका गतिविधिहरू स्वाभाविक रूपमा सक्रिय थिए। दीक्षितको सेवा अवधिमा दुई जना ब्रिटिस राजदूत कार्यरत रहे। सन् १९५१ देखि १९५५ सम्म नेपालका लागि ब्रिटिस राजदूत रहेका क्रिस्टोफर समरहेज प्रभावकारी व्यक्ति मानिन्थे। त्यस्तै, भारतीय पक्षबाट सरदार सुरजित सिंह मझिठिया र सर चन्द्रेश्वरप्रसाद नारायण सिंह नेपालको कूटनीतिक मामिलामा संलग्न थिए। सिंहको कार्यकाल विवादास्पद मानिए पनि भालचन्द्र कृष्ण गोखले व्यवस्थित राजदूतको रूपमा नेपालमा खटिएका थिए।
अमेरिकी कूटनीति र नेपाल
नेपालका लागि गैर-आवासीय अमेरिकी राजदूतहरूको रूपमा हेनरी फ्रान्सिस ग्रेडी, ल्वाय वेस्ले हेन्डर्सन र चेस्टर ब्लिस वाउल्स जस्ता विशिष्ट कूटनीतिज्ञ कार्यरत थिए। वाउल्सको संस्मरणात्मक पुस्तक Ambassador’s Report ले नेपाललाई विश्वसामु चिनाउने महत्वपूर्ण कार्य गर्यो। उनले आफ्नो पुस्तकको छठौं भागमा नेपाल ब्युँझन्छ (Nepal Awakens) शीर्षकमा नेपालको राजनीतिक तथा आर्थिक परिप्रेक्ष्यबारे उल्लेख गरेका छन्।
नेपालको परराष्ट्र सम्बन्धमा बाउल्सको दृष्टिकोण
राजदूत बाउल्सले नेपालको परराष्ट्र नीतिलाई अन्तर्राष्ट्रिय परिदृश्यमा विश्लेषण गर्दै नेपाललाई संसारसामु चिनाउने प्रयास गरे। उनले अमेरिकी Point Four कार्यक्रमअन्तर्गत नेपालमा आर्थिक तथा सामाजिक विकासलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने धारणा राखेका थिए। साथै, भारत-नेपाल सम्बन्धलाई समीक्षात्मक दृष्टिले हेर्दै भारतीय हस्तक्षेपको विषयमा पनि टिप्पणी गरेका थिए।
नेपालका लागि भारतीय राजदूत गोखलेको योगदान
नेपालका लागि तेस्रो भारतीय राजदूतका रूपमा नियुक्त भालचन्द्र कृष्ण गोखले कूटनीतिक मामिलामा नियमबद्ध र व्यवस्थित थिए। उनले नेपाल-भारत सहयोगमा विशेष रुचि राखे र त्रिभुवन राजपथको निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले।
निष्कर्ष
नेपालको परराष्ट्र सम्बन्धमा विभिन्न देशका राजदूतहरूको महत्वपूर्ण योगदान रहेको पाइन्छ। ब्रिटिस, भारतीय, अमेरिकी कूटनीतिज्ञहरूले नेपालको आन्तरिक र बाह्य मामिलामा प्रभाव पारेका थिए। मदनकुमार भट्टराईको पुस्तकले नेपालमा विदेशी कूटनीतिक गतिविधिहरूको ऐतिहासिक विश्लेषण प्रस्तुत गर्दै पाठकहरूलाई नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गरेको छ।
